Schaken & Geschiedenis: De Staunton Schaakstukken

Het ontwerp van het "Staunton"-schaakstuk, dat nu over de hele wereld verspreid is, ontstond in 1849 in Engeland. In het midden van de 19e eeuw hadden gewone schaakstukken uitgebreide met de handgesneden ornamenten en waren ze zeer decoratief. Deze kunstvorm maakte schaakstukken tot een waardevol en dus ook duur genoegen waaraan alleen rijke burgers konden deelnemen. Spelers daarentegen, die meer belang hechtten aan de hantering van de stukken, klaagden dat ze breekbaar waren, vaak moeilijk van elkaar te onderscheiden en onhandelbaar om te verplaatsen op het schaakbord. De decoratieve eigenschappen van de schaakstukken verhinderden het gebruik ervan als wedstrijdstukken, omdat de goede tastbaarheid moest wijken voor de esthetiek.

 

Namen van Enkele Schaakstukken uit die Tijd

• Barleycorn
• Calvert
• Edinburgh
• Isle of Lewis
• Lund
• Merrifield
• Saint George
• Selenius

Barleycorn schaakstukken uit het begin van de 19e eeuw

Naarmate het schaken op competitief niveau populair bleef, nam de vraag naar meer competitieve en robuuste schaakbenodigdheden echter toe. De ondernemer Nathaniel Cook zag het zakelijk potentieel en vroeg in het voorjaar van 1849 octrooi aan op een schaakstukontwerp van John Jaques. Jaques was ook zakenman en zeer ervaren op het gebied van het draaien van ivoor, vandaar dat de klachten van de schakers hem ook ter ore waren gekomen. Hij paste zijn talent en ervaring in het werken met ivoor toe op de houtbewerking om een schaakstuk te ontwerpen met eenvoudiger vormen en eenvoudiger te produceren. Om de schakers te promoten, nam Cook de sterkste schaker ter wereld van dat moment in dienst voor zijn onderneming: Howard Staunton. Hij ondertekende de echtheidscertificaten van de schaakstukken en hielp de stukken met zijn naamgeving aan een doorbraak. Bovendien wilde Staunton zelf zijn roem gebruiken om de naar hem genoemde schaakstukken bovenmatig aan te prijzen, terwijl hij andere stukken op de markt altijd denigreerde.

Staunton Ontwerp Schaakstukken c. 1853

Door de goedkopere productiekosten en lagere prijzen en de daaruit voortvloeiende grotere beschikbaarheid werden de Staunton schaakstukken wereldwijd bekend en hielpen zij ook het schaakspel als spel nog bekender te worden. In 1924 koos zelfs de wereldschaakbond FIDE officieel Staunton-schaakstukken als toernooinorm voor alle toekomstige schaakwedstrijden. Aangezien Staunten schaakstukken in een grote verscheidenheid voorkomen, zijn er enkele kenmerken die het mogelijk maken de ontwerpstijl te identificeren. Deze hebben zowel een historische als een symbolische achtergrond, die tot uiting komt in het uiterlijk van de afzonderlijke stukken.

 

De Schaakstukken en hun Sociale Status

Het ontwerp van de Staunton schaakstukken is sterk gebaseerd op de neoklassieke architectuur die vanaf het midden van de 18e eeuw populair werd. Daarom zien de figuren er statuesk uit en vertonen ze een sterke gelijkenis met historische taferelen op gevels van oude gebouwen. Aangezien veel architecten uit die tijd hun inspiratie voor de neoklassieke beweging haalden uit Griekse en Romeinse bouwstijlen, kan de oorsprong van het Staunton-ontwerp bovendien worden teruggevoerd op deze tijdperken. Met uitzondering van de pionnen is de symboliek van de afzonderlijke schaakstukken gericht op de verheven samenleving van het Victoriaanse tijdperk en bedoeld om zowel politieke als sociale hoogwaardigheidsbekleders te symboliseren. Deze personificatie is ook een belangrijke reden voor de populariteit van schaken. Elke schaker, ongeacht zijn status of achtergrond, moet de sociale structuren in het spel kunnen herkennen en interpreteren. Maar hoe verbeeld je een sociale status of een politiek verantwoordelijkheidsgebied in een houten stuk? Bovendien in een zo eenvoudig mogelijke en goedkoop te produceren vorm? Voor het ontwerp van de Staunton schaakstukken herinterpreteerden Jaques en Cook bestaande stukken op de markt en minimaliseerden hun versieringen, terwijl ze tegelijkertijd meer nadruk legden op de kenmerken met de grootste differentiatiekracht. De stukken stonden niet langer op zuilen, maar hadden een bredere, stabielere basis. Naar boven toe werden de stukken meestal wat smaller om ze gemakkelijker te kunnen grijpen en begeleiden. Bovendien had elk schaakstuk nog individuele kenmerken, die ik hieronder wil toelichten.

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van de Koning

De koning is het belangrijkste en tegelijkertijd het meest hulpeloze schaakstuk op het bord. Dit komt vooral tot uiting in zijn bewegingspatroon, dat slechts zeer beperkt is en als dat zo is, dan alleen veelbelovend met de steun van zijn ondergeschikten. Hij presenteert zichzelf in zijn gelijknamige rol als koning en gebruikt daarvoor als symboliek de vorm van een kroon met een kruis dat omhoogsteekt. Dit is bedoeld om de band tussen de monarchie en het christendom te benadrukken, die op zijn beurt historisch is gebaseerd op de legitimering van de monarchie door de goddelijke genade. De koning vertegenwoordigt ook het grootste stuk op het veld en zijn hoogte wordt gebruikt als proportionele maat voor de grootte-indeling van de schaakstukkenverzameling.

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van de Dame

Hoewel vrouwen in die tijd veel minder rechten hadden dan mannen, werd de dame het machtigste stuk op het schaakbord. Maar ze had niet altijd deze machtspositie. Pas in de Middeleeuwen rond het jaar 1490 werden haar regels aangescherpt, waarschijnlijk door het grote aantal koninginnen dat toen aan de macht was. Daarvoor mocht de dame alleen een verzwakt bewegingspatroon van de loper gebruiken - één veld in één van de diagonale richtingen. Net als de koning onderscheidt zij zich door haar hoofddeksel. Daarbij draagt zij een tiara, die haar onderscheidt van het uiterlijk van de koning en zijn koningskroon door naar buiten uitstekende pieken. Bovendien is zij iets kleiner dan de koning en lijkt zij smaller en eleganter in haar vormen. Sommige Staunton-varianten voegen aan de tiara een roosachtige uitstulping toe, die de vrouwelijkheid benadrukt en bedoeld is om wat kostbaarder te lijken. Hoewel het op toernooiniveau niet gebruikelijk is, worden Staunton schaakstukken steeds vaker geleverd met extra dames om een tweede dame op het schaakbord te kunnen vertegenwoordigen in geval van een pionpromotie.

De eerste regelaanpassingen aan de dame vonden plaats tijdens het bewind van Isabella I van Castilië (rechtsonder)

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van de Toren

De toren belichaamt de fundamenten van een samenleving en beide torens samen symboliseren een moeilijk doordringbare muur langs de lijn van een schaakbord. Het heeft geen bijzondere versieringen, maar zijn eenvoudige en massieve vorm straalt veiligheid en onverzettelijkheid uit. Aangezien hij het enige schaakstuk is dat een bouwwerk voorstelt, drukt zijn verschijning ook duidelijk de in het begin beschreven neoklassieke architectuur uit, terwijl andere schaakstukken hun belichaming ontlenen aan de hiërarchische differentiatie van de maatschappij.

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van de Loper

Het ontwerp van de loper is gemodelleerd naar het hoofddeksel van een bisschop. Deze zogenaamde mijter draagt een kantachtige en dubbelhoornige vorm, die volgens Erasmus van Rotterdam symbool zou staan voor "[...] de uniforme volmaakte kennis van het Oude en Nieuwe Testament". In de bewerking van het schaakstuk wordt de verstekken afgebeeld met een inkeping die van bovenaf in de kop van het stuk uitsteekt. Door deze symboliek moet het figuurontwerp van de loper de geestelijkheid en het geloof in een samenleving of koninkrijk voorstellen. De functie van de bisschop als adviseur kan in het schaakspel worden uitgelegd door zijn uitgangspositie direct naast de koning en de dame. En aangezien meerdere adviseurs ook verschillende meningen kunnen vertegenwoordigen, is het ook niet verwonderlijk dat de lopers altijd op verschillend gekleurde velden bewegen.

Het ontwerp van de loper is gebaseerd op de mijter

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van het Paard

Het meest bepalende stuk in een schaakspel is het paard. Dit is vooral te danken aan het feit dat zijn vorm de enige is die niet axiaal symmetrisch is gedraaid, maar uitvoerig met de hand is gesneden. De voorstelling van het paard volgt een hengst. Hierdoor moet de deugd van de ridderschap tot uitdrukking komen en een band met de cavalerie, die in de ridderschap is verankerd, worden gecreëerd. De oorsprong van het ontwerp van deze hengst ligt in de overgeleverde marmeren beelden van de Griekse steensculptuur, zoals die op de marmeren beelden van het Parthenon in het British Museum in Londen en ook nu nog. De militair-strategische en militair-tactische oriëntatie van de ridderstand wordt daarentegen weergegeven door het complexe bewegingspatroon van het paard. Hij beweegt zich niet in één richting, maar springt in een L-patroon en kan daarbij ook over schaakstukken heen springen. Zowel het patroon zelf als het feit dat het niet geblokkeerd kan worden door vijandelijke stukken en alleen geblokkeerd kan worden door geallieerde stukken op het doelveld symboliseren het militaire verrassingselement.

Afbeelding van twee ridders op de Elgin Marbles

 

Het Ontwerp en de Sociale Status van de Pion

Het ontwerp van de pion is zeer eenvoudig en wordt bepaald door de ronde kop op een kegelvormig lichaam. Zijn uiterlijk vertoont een sterke gelijkenis met de architectuur van ronde torens uit het Victoriaanse tijdperk, maar er is geen direct bewijs voor een verband. Er is ook weinig bekend over de symboliek van de pion in een sociale context. Uit een vergelijking met de andere schaakstukken blijkt echter dat de sociale positie van alle andere stukken kan worden afgeleid uit het ontwerp van hun hoofdvorm. Dit is niet het geval met de pion, want de bolvorm is neutraal gehouden en geeft geen enkele aanwijzing voor een sociale verantwoordelijkheid of een specifieke functie. Maar aangezien pionnen in het schaakspel in die tijd de status van een offer hadden en altijd in de aanval werden getrokken, kan de vrije en neutrale hoofdvorm van de pion worden geïnterpreteerd als symbool voor zijn lage status en uitwisselbaarheid. Met het steeds strategischer denken in het schaakspel heeft zich ook een manier van spelen ontwikkeld die de waarde van de pion meer waardeert en in zekere zin de beeldspraak van de ondergeschikte verzacht. Tegenwoordig zijn pionnen de essentiële structurele elementen op een schaakbord. Ze worden niet ondoordacht als offer in de aanval getrokken, maar in de meeste partijen langdurig vastgehouden om in het eindspel de aanvallen te kunnen richten en de verdediging van de tegenstander te doorbreken. Dit brengt een mooie ironie aan het licht: hoewel schaken het spel der koningen wordt genoemd, zijn het juist de hiërarchische structuren waarop een koninkrijk is gebaseerd die in de loop van de schaakgeschiedenis steeds minder tot uitdrukking zijn gekomen door de manier waarop het spel wordt gespeeld. Schaken heeft een punt bereikt waarop geen enkele schaker het zich kan veroorloven zijn pionnen niet dezelfde aandacht te geven als zijn koning.

 

Ik hoop dat ik u een goed overzicht en enkele interessante inzichten heb kunnen geven over de Staunton schaakstukken en enige historische achtergrond.

Als u geïnteresseerd bent in het kopen van een Staunton set, bekijk dan mijn assortiment Staunton schaaksets en Statunon schaakstukken.

Ik wens u veel plezier met het spel, veel succes en snelle vooruitgang bij het leren.

 

Tot ziens.

Stefan